маяг, чиглэл урсгал

2010-12-28 17:14

Урлаг дахь чиглэл урсгал, хийц маяг нь эрин үе бүрийн оюуны ачаалал бүхий тухайн амьдралыг тэмдэглэхөвөрмөц “нэрийн хуудас” сайхны байнгын эрэл хайгуул, түүний хөөрөлт болон уналтын илэрхийлэл юм. Эдгээртроман, готик, барокко, классицизм, рококо хийц маяг, сентиментализм, романтизм, реализм, натурализмынурсгал, чиглэлүүд хамаарагдана.харин уран сайхны соёл дахь орчин үеийн урсгал, чиглэлүүдэд модернизм,постмодернизмыг оруулж үзнэ. Опостмодернизмд эхэндээ Францын философич Ж.Деле, Ж.Бодрийяр, Ж.Деррида нарын онолд үндэслэсэн философи соёл судлалын чиглэл хамрагдаж байснаа 70-аад оны дунд үед барууны бүх соёлд дэлгэрч улмаар 80-аад оны эхээр “постмодернизмын” үзэл санаа Ф. Жеймсон, Ф.Ж. Лиотар нарын бүтээлийн ачаар соёл судлал, социологийн янз бүрийн үзэл баримтлалд тэргүүлэх байр суухийг олж авсан байна. Урлагийн аль нэг төрөл эсвэл нэгэн зэрэг хэд хэдэн төрлүүд янз бүрийн эрин хийгээд ард түмнүүдэд зуршмал бөгөөд бүтээлч цөөнхийн үзэл санаагаа зүйн эрмэлзлэлийн нэгдлээр нөхцөлдөж хамгийн ерөнхийгөөр тэмдэглэсэн ойлголтыг түүхэн ёсоор тогтсон уран сайхнуудын шинж тэмдгүүдийн нийтлэг гэж тодорхойлж болох юм. Тэрчлэн тусгаар хүний “сэтгэлийн толь” нь түүний царай төрх байдаг шиг, урлаг өөрийнхөө цаг үеийн сэтгэлийг толь байдаг.

         Роман хийц маяг: Латин хэлний romanus буюу ромын гэсэн утгатай үг. X-XIII зууныБаруун Европын урлаг дахь хйиц маягийн чиглэл бөгөөд уран барилга болон баримлын чимэглэлд тэрчлэн томоохон сүмийн чимэглэлд илэрдэг. Роман хийц маягийн шашны байгууламж нь Ромын уран барилгын олон шинж тэмдгийг уламжилж, өндөр баганан дээр тулгуурласан хагас дугуй арк, хүнхэр тогтоц зэргийг өргөн ашигласан сүрлэг бөгөөд оюунлаг байгууламжаараа ялгагддаг, тэрчлэн Готтын хийц маягаас ялгаатай нь тодорхой утгаар газартай нь илүү харьцаж, хүчирхэгийн сэтгэгдэл тарүүлэн олон хэлбэртэй баримлын зохиомжтой.

         Готтын хийц маяг: Энэ нь роман хийц маягийн байр суурийг XIII-XVI зууны Европт хүлээн авсан. Мөн л энэ шашны уран барилга, баримал болон мебель, хувцас, хаалга. Цонхон дээрх өнгөт шилээр хийсэн зураг, хээ угалз зэрэг чимэглэлийн хавсрага урлагтай холбоотой юм. Хэрэв роман хийц маяг хэвтээ чиглэлээр голлон нүсэр болсон бол энд өөдөө, дээшээ, бурхан руу тэмүүлсэн босоо зохиомж голлодог. Энэ нь нэг бүрчлэн тодорхой авч үзэх явдал, уран барилга, уран баримлын органик холбоо, сум хэлбэртэй арк, олон өнгөтэй шилээр хийсэн зураг, хээ хуараар чимэглэсэн ухлаасан том цонхтой, уужим саруул өрөө тасалгаа, танхимууд алтлаг өнгийн модон сийлбэр болон сийлбэрлэн будаж шунхадсан шашны баримал зэргийг ашигласан үзэсгэлэнтэй чимэглэл юм. Готтын ихэд алдаршсан байгууламжууд нь “Парисийн дарь эхийн сүм”, “Кёльнийн сүм”, Брюсель дахь “Ратуша” болно.

          Барокко: /Италийн хэлний “barocco” буюу жигтэй хачин, сонин гэсэн утгатай үг/ хийц маяг нь Баруун Европын урлагт уран барилга, хөгжим, уран зураг, утга зохиол чимэглэлийн урлагт XVI зууны сүүлчээс XVIII зууны дунд үе хүртэл зуршмал байсан. Агуу их болон үзэсгэлэнтэй сайханд эрмэлзэх, ороомог, мушгиа гэхчилэн тахир шугамын хэлбэрийн чимэглэх элемент баялаг байх нэгдмэл ансамбльд жишээ нь: цэцэрлэг паркийн урлагт захирагдаж нэг бүрчлэн тодорхой авч үзэхэд их анхаарсан байдаг. Тухайлбал Санкт – Петербургийн жран барилгад /өвлийн ордон/ Барокко тодорхой ор мөрөө үлдээсэн юм. Хөгжим болон уран зохиолд энэ хийц маяг нь барил “ярьдаг чанар”, хөврөлдсөн байдал чимэлэлийн хэтрүүлэл зэргээрээ илэрдэг.

          Классицизм: /Латин хэлний classicum буюу үлгэр жишээ гэсэн утгатай үг/ нь XVII – XIXзууны эх хүртэлх урлаг, утга зохиол дахь хэм хэмжээ болон үлгэр загвар болох эртний Герк Ромын өв рүү буцахыг тэмдэглэсэн хийц маяг ба чиглэл. Энэ чиглэлд рационализм хэм хэмжээт байдал, илэрхийллийн дуурьсал, тод илрэл, энгийн байдалд татагдах, зохоимжийн тогтуун тайван байдал зэрэг нь тодорхой хувь эзэлнэ. Жишээ нь уран зохиол дахь дээд ба доод хийц маягийн зиндаачилалд, жүжгийн зохиол дахь цаг хугацаа, орон байрын шаардлагад гэх мэтчилэн илэрсэн. XIX зууны дуднд үщд классицизм нийгмийн гоо сайхны мэдрэмжийн хөгжлөөс хоцорч, амьдралгүй академизм болж хувирсан байна.

          Рококо: /Франц хэлний “vocaille” буюу тосгуур гэсэн утгатай үг/ Баруун европын урлагт бусдыгаа бодвол харьцангуй дэлгэрсэн хийц маяг юм. XVIII зууны Францад барокко ба классицизмийн хооронд завсрын байрлал эзэлж байв. Язгууртан элитийн таашаалыг тусгаж энэ хийц маяг нь XIV Людовикийн үед ихээхэн дэлгэрсэн болхоор түүний нэрээр ч нэрлэгдэх тохиолдол байдаг байна. Уран барилга, уран зураг, чимэглэлийн хавсрага урлагт энэ нь илүү тодорхой илэрдэг. Рококо хийц маягийн тодорхойлогч шинж нь чамин тансаг зүйлд эрмэлзэх, овор багатай хэлбэрийн детальчлал, тод цэвэр өнгийг цагаан болон алтлаг өнгөтэй хослох, барилгын гадаад чанд баримтлал болон дотоод тансаг байдлын эрс ялгарал зэрэг болно.

          Сентиментализм: / франц хэлний “sentiment” буюу мэдрэхүй гэсэн утгатай үг/ нь баруун европ болон америкийн урлаг, утга зохиолд XVIII зууны II хагаст “оюун ухааны ноёрхол”иргэншлийг эерэг үүрэгт урам хугарсны үр дүнд бий болсон уран сайхны урсгал юм. Уран сайхны бүтээлийн доминант болох оюун ухааны эсрэг танин мэдэхүйн хэрэгсэл болох мэдрэхүйг шүтэхүй сөргүүлэн тавигдсан юм. Ж.Ж.Руссогийн “оюун ухаан алдаж болно гэхдээ мэдрэхүй хэзээ ч алдаж болохгүй” гэж хэлснийг тэд уриагаа болгосон. Цэвэр хэлбэрдэх үзлийн үүдээс сентиментализм өмнөх классицизм, дараах романтизмынхаа завсрын байр суурийг эзэлж, өөрийн гоо зүйг боловсруулаагүй.

          Романтизм: бол өрнөдийн соёлд өргөн дэлгэрсэн үзэл санаа, уран сайхны чиглэл юм. Тэрээр францын их хувьсгалын үр дүн хийгээд сэргэн мандалтын үеийн рационалист дэг хатуу жаяг, залуу хөрөнгөтөн нийгмийн хариу болж XVII зууны сүүлчээс XX зууны эхэн үехүртэл урлаг, дундад зууны болоод сэргэн мандалтын үеийн ардчилсан бөгөөд ардын үзэгдлийг сонирхож, тэдгээрийн үлгэр домогийн элемент, багт наадмын чөлөөт үзэл санааг уламжилж, хачин маягтай урлагт татагдаж, тэдгээрийг туйлчлан санаандаа сайшаах болсон. Романтик  хөдөлгөөний төв нь А болон Ф шлегелүүд, новалис, Ф.В. Шеллинг болон олон философичи, яруу найрагчдын үеийн Герман орон болж байв. Романтизм нь залуучуудад илүү бүтээлч эрх чөлөөнд тэмүүлэх тэмүүлэл болохын хувьд одоо ч гэсэн дэлхийн урлагт ямагт амьдарч байна.

          Реализм: /хожуу үеийн латин хэлний “realis” буюу бодослог, бодитой гэсэн утгатай үг/ нь уран зохиол болон дүрслэх урлагт хамаарах гоо зүйн нэр томъёо юм. Үүнийг хоёр янзаар тайлбарлаж болно. Өргөн утгаар нь хүнд бодитойгоор харагдаж байгаагаар нь амьдралыг өөрийнх нь хэлбэрээр дүрслэх ерөнхий баримтлал одоо ч байгаа, явцуу талаараа багаж хэрэгслийн утгаар бол гоо зүйн тодорхой зарчимд хамаарч орох бүтээлч аргаа бөгөөд сэргэн мандалтын үетэй / XIV – XVI зуун /, эсвэл гэгээрүүлэгч реализмын тухай ярьж байсан XVIII зуунтай адилтгадаг.

          Натурализм: /латин хэлний nature буюу байгаль гэсэн утгатай үг/ Францын Огюст Конт, Английн Герберт Спенсер болон позитвизмын философийн бусад төлөөлөгчдын íºëººãººð åâðîï áîëîí àìåðèêò XIX зууны III хагаст ¿¿ññýí óðàí çîõèîë, ä¿ðñëýõ óðëàã, òåàòð, êèíîíû ñàëáàð äà÷ü á¿òýýë÷ ÷èãëýë þì. Òýäãýýðèéí ¿çýë ñàíààíû ¿íäñýíä æèíõýíý ïîçèòèâ ìýäëýãèéã òóñãààð  øèíæëýõ óõààí áîëîí ýäãýýðèéí êîìïëåêñ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýñ ãàðãàí àâ÷ áîëíî ãýñýí ñýäýâ îðøäîã. Ñóäëàà÷äûí ¿çñýíýýð óðàí á¿òýýë ÷ íü ïîçèòèâ, òóðøëàãûí øèíæëýõ óõààíû ¿íýíä ë çàõèðàãäàæ, õ¿ðýýëýí áóé åðòºíöèéã äýýä çýðãèéí îáúåêòèâ ÷àíàðòàéãààð, ÿìàð ÷ áóäàã øóíõ, íºõöºë õîðèî öýýðã¿éãýýð òóñãàõ ¸ñòîé þì. Íàòóðàëèñò çîõèîë÷èä, çóðàà÷èä õîæèì íü Ç. Ôðåéä øèíæëýõ óõààíä õàíäñàí øèã õ¿íèé àìüäðàëûí áèîëîãèéí òàëä èë¿¿òýé àíõààð÷, õ¿íèé õàìàã ë íóóæ õààñàí äàæ äàëäàëñàí áîëãîíûã  õýëýõèéã îðîëäñîí.

Îð÷èí ¿åèéí óðàí ñàéõíû ñî¸ëûí ÷èãëýë áà õèéö ìàÿã

          Ìîäåðíèçì: íü á¿õýë á¿òýí XX çóóíû òýðã¿¿í õàãàñò á¿õýëäýý áàðóóíû óðàí ñàéõíû ñî¸ëûí øèíæ ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëñîí ÷èãëýë áºãººä îíîëûí õóâüä “Àìüäðàëûí ôèëîñîôè” áîëîí ýêçèñòåíöèàëèçìèéí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóäòàé íÿãò õîëáîîòîé þì. Ìîäåðíèçìèéí õ¿ðýýíä õîæóó ¿åèéí àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí øààðäëàãàä õàðèó áîëîõ àõóéí îþóíû øèíý ¿íäñèéã õàéæ òîãòîîõ áîëñîí. Ò¿¿íä XX çóóíû óðëàã äàõü ººð õîîðîíäîî áàéíàã õóðö ºðñºë人í, ìýòãýëöýýíä îðæ áàéäàã ÿíç á¿ðèéí óðñãàë òóõàéëáàë: ýðò áà õîæóó ¿åèéí èìïðåññèîíèçì, ñèìâîëèçì, ôóòóðèçì, ñóïèðìàòèçì, êîíñòðóêòèâèçì, äàäàéçì, ñþððåàëèçì, àáñòðàêöèîíèçì, çýðýã õàìðàãääàã.

          Ïîñòìîäåðíèçì: íü ñî¸ëûí õýðýãëýýíä “îð÷èí ¿åèéí äàðààõ” ¿å /XX çóóí/-èéã òýìäýãëýæ áàéãàà þì. Ñî¸ë ãýäýã íýð òîìú¸îíû àäèëààð ïîñòìîäåðíèçì íü ººðèéíõºº óã ÷àíàðààð àìáèâàëåíò áà çºð÷èëò áîëîõûí õóâüä íýãýí óòãààð òîäîðõîéëîãäîõã¿é áºãººä òîäîðõîéëîãäîæ áîëîõã¿é þì. Àíõ ¿íäýñíèé ôðàíöûí ñî¸ëûí õ¿ðýýíä õàìðàãäàæ áàéñàí áîë 1870-ààä îíû äóíä ¿åýñ îðîí íóòãèéí õ¿ðýýíýýñ õàëüæ, áàðóóíû ñî¸ä òóõàéëáàë àìåðèêèéí óðàí çîõèîëîîð ã¿íçãèé íýâòýð÷ äýëãýðñýí áàéíà. Ò¿ðýìãèé õàðüöàõ íü ïîñòìîäåð íü ÷èãëýëèéí ñî¸ëûí õýì õýìæýý þì.

          Èìðåññèîíèçì: /Ôðàíö õýëíèé “impressionisme”, “impession”, áóþó ñýòãýãäýë ãýñýí óòãàòàé ¿ã/ íü XIX çóóíû III õàãàñààñ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí óðëàãûí ÷èãëýë þì. Èìïðîññèîíèñòóóä áàéãàà áîäèò åðòºíöèéã ò¿¿íèé õºäºë㺺íä íü áîëîí ººð÷ëºëò äóíä íü èë¿¿ àìüäðàëòàéãààð, áàéãààãààð íü òóñãàõ, ºíãºö ñýòãýãäëèéã óðëàãèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëàõûã ýðìýëçñýí. Ýíý àðãûã Ý.ìàíå íýýñýí. Ýíý ÷èãëýëèéí ïëåíýð äýýð çàäãàé àãààðò á¿òýýëýý õèéñýí. Ñåçàíí, Âàí Ãîã, Ï.Ãîãåí çýðýã ïîñòèìïðåññèîíèñòóóäûí á¿òýýë¿¿ä íü èìïðåññèîíèñò õºäºë㺺íä ºâºðìºö õàðèó äóóãàðñàí íü à÷ õîëáîãäëîî ºã÷ äàðàà íü áàðèìàë, çóðààñàí çóðàã, õºãæèì æðàí çîõèîë áîëîí, òåàòð èìïðåññèîíèçì äýëãýðñýí.

          Èíâàéðîíìåíò: /Àíãëè õýëíèé “environment” áóþó õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí øýñýí ¿ã/ íü XIX çóóíû 60-ààä îíä ¿¿ññýí. Èíâàéðîíìåíò áîë õ¿ðýýëýí îð÷íû áîëîí  ýëåìåíò¿¿äòýé óðàí á¿òýýë÷èéí á¿òýýñýí îáúåêòóóäûã ëîãèêã¿éãýýð õîñëîõ çàìààð õ¿ðýýëýõ îðîí çàéã /áàéãàëèéí ãàçàðç¿éí öîãöîëáîð, õîò áîëîí õààëòòàé áàéð ñàâ …/ çîõèîí íàéðóóëàõ / îðàíæèðîâêà / ÿâäàë þì. Èíâàéðîíìåíòèéí òºðë¿¿ä ãýâýë ýêîëîãèéí óðëàã, ëýíä-àðò áàéãàëèéí áàðèìàë çýðýã áàéæ áîëíî.