Ардын боловсрол бичиг үсэг
Ардын хувьсгалын дараахь нийгэм улс төрийн зорилгуудын чухал нэг салбар болсон. Ардын боловсролыг хөгжүүлэх гол гогцоо асуудал бичиг үсэгтэн болгох явдал байв. 1940 онд болсон. МАХН-ын 10-р их хурал БНМАУ-ын ÂÈéÈ их хурал “Хөдөлмөрчин ард түмнийг бичиг үсэгт сургах явдлыг хүчтэйгээр задлан бичхэд бүх байгууллага, бичиг мэдэгч хүн бүхнийг дайчилан оролцуулал” хэмээжээ.
    1941онд НТХ Си.З-ийн хурлаас шинэ үсгийг тогтоох асуудал хэлэлцэж шинэ үсгийн дүрэм боловсруулахыг ШУХ-нд даалгасан. 
    Улсын комисс ашиглаж шинэ бичигийг 35 үсэгтэй боловсруулсаныг НТХ баталсан.
    Шинэ үсгийн цагаан толгойг хэвлэн гарган ард нийтэд зааж эхэлсэн. Халх хэлний үндсэн аялгуу ярианы хэлэнд их ойрхон байсан тул сурхад хялбар болсон.
    Эхлээд шинэ үсгийн курсээр 258 багш бэлтгэсэн ба хөдөөгийн 4-өөс доошгүй ардыг сургах үүрэгтэй ажилласан. УБ хот аймгуудад хуучин ба шинэ бичигт сургах бүлгэмүүд байгуулагдсан.
    1945 оноос сум бүр бичиг үсгийн оронтны багштай болсон. Энэ үед намын гишүүдийн 89% ХЗЭ-ийн гишүүдийн 70% бичигтэн болсон. 
    Аймгуудын хооронд уралдааны болоод гол үзүүлэлт болгож оруулсан.
Å    Ц.Дамдинсүрэн “Шинэ үсгийн дүрэм” 1942
Å    Б.Цэвэннав. Ш.Чимэд “Үсэглэл” 1943 номууд хэвлэгдэж гарсан. 
    1945 оноос бага сургуулийн сурах бичигүүд шинэ үсгээр хэвлэгдсэн. Зарим албан газарууд шинэ үсгээр албаа явуулсан.
    1945 Â сард албан хэргийг шинэ үсгээр явуулах тогтоол гарсан. Сонин хэвлэл 
    1946 оны 9-р сараас сургуулиуд шинжсэн.                                   1946 онд төлөвлөгөө 81% биелсэн.




    1947 он 7-оос дээш бүх хүний 42% бичигсэн.
    Нам төрөөсөн зохиосон ажил: 
•    Эрхийн баримт бичиг – Багш нар
•    Сурах бичиг – Дугуйлан хурдууд
•    Болзол уралдаан – МХЗЭ-ийн ажил
•    Хяналт шалгалт – Сургууль байр хичээл
•    Хөрөнгө зардал – Давтан сургалт
    1949 онд МАХН-ын тогтоол гарч дутагдал заасан. 
    Хүн амын 40% бичиг үл мэдэгч 
    Материаллаг биз хангалтгүй
    Ном сурах бичиг дутагдалтай
    Хичээлийн хэргэл хүрэлцээгүй 
    Багш нарын мэрэгжил ханглатгүй
    Байр танхим хангалтгүй гэжээ. Энэ бэрхшээлийг давах ажил улс орон даяар өргөсөн.
    1950 È Багш нарын заах аргын курс орон даяар болсон бичиг үсгийн шалгалтууд болсон ба үнэмлэх ологсон.
    Клуб улаан булан номын сан зэрэг соёлын байгууллагуудыг дайчилсан.
    МАХН-ын ТХ-г УТТ-ны 1959 ÂÈé сарын хурлын тогтоолоор улс орон даяар соёлын товтолгоон явуулах болсон.
    13-15 насны бүх хүнийг бүрэн бичигсэн болгох зорилт дэвшүүлэв. 1959-1960 оны хичээлийн жилийн зуны амралтыг бичиг сургах ажилд зориулсан.
    1960 оны 6,7,8-р сарыг бичиг үсгийн сар болгосон.
    Соёл түгээгч Энгийн тэмдэг мөнгөн шагнал буй болгосон.
    Соёлын товтолгооны 2 жилд 34000 хүнийг ном сургасан.                  Ерөнхий боловсролын сургууль                                 1940 оны МАХН-ын X их хурлаас бүх хүүхдийг сургуульд хамруулах зорилт тавьсан. Дэлхийн Èé дайн их саад бэрхшээл болсон. 1941-1947 онд бүх сум бага сургуультай болсон.



    1944 оны байдлаар 304 сургуулиас 209 нь байртай болсон бусад нь гэрт Дотуур байрууд баригдаж сурагчдын 40 хувь нь байранд орсон.
    1941-1947 сургуулийн бүтэфэд өөрчилт гарсан. 5-10-р ангид суралцагчдын тоо 2.6 дахин өссөн. Төгсөгчид 2.7 дахин өссөн. Бүрэн дунд сургууль 15 шинээр байгуулагдсан.
    1953-1957 онд бага сургууль 37 бүрэн бус 37 бүрэн дунд сургууль 15 шинээр байгуулагдсан.
    1958 оноос сургуулийн насны бүх хүүхдийг 7-р анги төгсгөх зорилт хэрэгжсэн.
    1960 оны байдлаар ббДС – 64 БДС - 41    болсон.
    1942 È сард гавъяат багш цол бий болсон.
    1951 онд Ар Дорнот аймагт багшийн сургууль, 1946 онд багшийн ИНСТИТУД байгуулагдсан тэгээд 1951 онд УБДС болгон өргөтөгсөн. Байгаль хими орос хэлний багш нарын курс нээгдсэн 1956 онд багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институд байгуулагдсан.
    Сурах бичигээр хангах орон ажил хийсэн.
    Сургалтад ЗХУ-ын туршлагыг хэргэлсэн.
    1956 оноос ЕББДС-ны туршлагын талбайтай болгож. 1957 Залуу байгалчдын стащ байгуулагдсан.
Шинэ үеийн шинжлэх ухаан
    1940-өөд оноос Монголд шинжлэх ухаанч шинэ үе эхэлсэн. Социалист байгуулалт капиталист биш хөгжлийн зам. МУ-ны гол зорилгыг тодорхойлж байсан.
1.Байгалын ШУ нийгмийн үйлдвэрлэх хүчнийг эрчимжүүлэх, түүхий эдийн нөөц.
    Мал аж ахуй, газар тариаланга хөгжүүлэх геологийн судалгаа газар зүй биологийн нөөц байгалын эрх үүрэг нөөц г.м сэдэв чухал байсан.





    1940 онд жилийн лабороор. 1943 онд мал аж ахуйн кабилет ШУ-ны хүрээлэн. 1954 шаамарын жимс жимсгэний туршлага станц. ХАА АУ-ны ЭШ-ий институд. 1959 онд МАА-н станц халх голд үр тарианы. Ховдын булганд жимсний станц байгуулагдсан нь ХАА-н судалгааны ажилд чухал болсон.
    Монголын шинэ үеийн шу ЗХУ-ын ШУ-ны шууд нөмөр нөөлгөнд хөгжсөн.                                                            Э.М Мурзась А.А.Юнашов Н.Д.Беспалов. И.Ф.Шульженико, В.Ф.Шубин..... г.м. шу-ны ажлын үндэслэлийг боловсруулах. ЭША-ыг З/б.х. ЭШ-ий ажилтныг бэлтгэхэд их тус болсон.
    Үүний үр дүнд 1941-1960 онд МАА-д тодорхой амжилт олсон. Юуны өмнө Монгол малын биологийн онцлогыг судалхад...
    Т.Аюурзан нарын эрдэмтэд “Орхон” үйлдвэрийншинэ хонь бүтээсэн. Энэ нь монгол хониноос 2 дахин их ноос өгсөн.               1954 онд ӨМ-д монгол ямааг ДБН үйлдвэрийн ямаатай эрлийз шилж ноолуурын гарцыг 2 дахин нэмэгдсэн. Тус орны биологийн нөөцийг судалаад амжилт олсон. Нуур гол мөрний загас амьтадын нөөц баялгыг судалсан. Хангай, Хээр, Говийн амьтадыг судалсан.
    Билчээр сүйтэгч үлийн цагаан огтныг судалж түүнээс сэргийлэх арга замыг боловсруулж.
    Жигүүртэн шувуу мэрэгч амьтадын тархалт амьдралыг судалсан.

    Газар зүйн ШУ хөгжсөн: Уул нуруу хээр тал говийн тогтоцын шинж байдал. Хөрс цэвдэг, чулуулга ургамал амьтан ус түүний тогтоц рашаан усны физик химийн хүч. Хот суурингийн Геофизикийн тутлал. Газар хөдлөлтийн хүч.                         Үүний үр дүнд Монголын географын атлаас физик газар зүйн карт засаг захиргааны карт зэрэг олон картууд зохиов. 





    Химийн шу амжилттай хөгжсөн: 1940 онд ШУХ-нд химийн лабортор байгуулсан өвс ургамал хөрс шороо ус рашаан ба ХАА АУ-ийн бүтээгдэхүүний химийн найрлагыг судалсан.
-    1956 оноос Дубиагийн цөлийн физикийн нэгдсэн институудэд манай химчид физикчид ашигласан.
-    1950-аад оны эцсэн монгол орны соронзон тархалтыг судлан улсын бүх нутгийн нарийвчилсан соронзон зургыг  хийсэн. Нар сар од гаригийн орчил хувирал дэлхийн тэнхлэг зэргийг судлан зорилгоор одон орны станц байгуулсан. Сансарт ниссэн.

    Анагаах ухааны салбарт амжилт олсон. 
-    Ард түмнээс сурья. Яр хүйтэн нийгмийн халдварт өвчнөөс салагсан. 
-    Мэдрэл шар цусан хамгалга. Элэг бөөрний өвчинг шалтгааныг судалсан. 
-    Нийгмийн халдварт өвчнийг эмчилэх арга замыг судалсан.
-    Дээд ТМДС байгуулагдсан. АУ-ны ЭШ-ны байгууллагууд буй болсон. Эм ба эмчилгээний чанартай ургамлын судалгаанууд эмтгэдсэн. 
-    Монгол хүний удамшилын өвчлөлтыг судалсан. Хүүхдийн АУ-ны талаар бие даасан. ЭШ.А өрнөсөн.
2.Нийгмийн ухаан: Гүн ухаан түүх эдийн засаг монгол хэл утга зохиол зэрэг  НУ-ны салбрууд хөгжсөн. 1955 онд намын түүхийн институд байгуулагдсан. Их дээд сургуулиудад НУ-ны тинхэмууд буй болсон.
►    НУ-ны ЭША-ыг эрчимжүүлэх сургуулиудад заах аргыг чанржуулах талаар нам төрөөс тогтоолууд гарсан. Олон ном бүтээлүүд бичигдсэн.
►    Хэл шинжлэлийн хүрээнд Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ренчин, Ш.Лувсанвандан нар их үүрэг гүйцэтгэсэн. 1942 онд нь Ц.Дамдинсүрэн “Зөв бичгийн дүрэм”, Лувсанвандан “Шинэ үсгийн толь”, Б.Ренчин “Бичгийн хэл ” зэрэг....



►    Уран зохиол судлал хөжсөн: Олон үеийн туршид туурвин бүтээсэн үгийн урлагийн дээж ардын аман зохиол нь шинэ үеийн уран зохиолыг хөгжүүлэхэд ачтай болсон. Иймд ардын аман зохиолыг судалсан. 
►    1947-1949 онд ААЗ-ын 2 эмхитгэл гарсан. ААЗ-ыг судалхад эрдэмтэн Э.Оюун, Г.РэнчинСамбуу, П.Хорлоо нарын зохиол бүтээл их ач холбогдолтой. Хамгийн том бүтээл нь Ц.Дамдинсүрэнгийн “Монгол уран зохиолын тойм” юм. 
►    1950-аад оноос Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Нацагдорж, М.Гаадамба, Д.Цэнд нарын бүтээл чухал байр эзэлдэг. Түүх судлалын чиглэлээр олон зохиол бүтээл гарсан. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан, Хатанбаатар, Манлайбаатар, Дамдинсүрэн нарын намтар. 1954онд “БНМАУ-ын түүх” Ц.Дорж сүрэн “Умард хүний”, Ц.Пунцагноров “Монголын автономын түүх”
►    Энэ үед гарсан зохиол бүтээлүүдийн гол санаа нь. Монголын түүхийн үечиллийг он дараалааллаар гарахад чиглэгдсэн. 1911 оноос өмнөх үе 1911-1921 он 1921-1940 1940-1960 г.м. 1959 онд УБ хотод олон улсын монголч эрдэмтэдийн анхдугаар их хурал болсон. Энэ нь Монголын эрдэмтэд гадаадын түүх бичлэгийн өв уламжилалыг шүүмжилтэйгээр хэрэглэж түүнээс хамгийн үнэ цэнэтэй бүхнийг сонгон авч улмаар өөрийн нийгмийн ШУ-ыг хөгжүүлснийг дүгнэв.

Монголын нийгмийн ШУ нь
Монголын нийгмийн түүхэн үйл явцыг нэгтгэн дүгнэх түүний зүй тогтлыг нээн илрүүлэх хувьсгаль өөрчилөн байгуулалтын түүхэн дуршлагыг. ШУ-ны үүднээс судлан боловсруулах зорилгоо амжилттай биелүүлсэн ажээ.
Монголын НШУ-ны хөгжилд ЗХУ-ын ЭШБ эрдэмтэдийн сэтгэл харамгүй тусламж асар их байсан.