Tuesday, May 20, 2014

Монголын уламжлалт соёл, Эдлэг соёл
    Монголчууд олон зуунь соёлтой ард түмэн. Энэ нь нүүдэлчдийн соёл юм. Монголчуудын соёлын эх үүсвэр уламжлал нь Байгальтай харилцах соёл Нүүдлийн мал аж ахуйн, хөдөлмөртэй холбоотойгоор хөгжсөн соёл юм.                                     Аливаа үндэстний эдлэг соёл нь байгаль цаг уур, аж ахуй, түүх уламжлалтай холбоотойгоор хөгжиж ирсэн соёлын бүрэлдэхүүн хэсэг юм.                                                   Монголчуудын эдлэг соёлыг: 
    Орон сууцтай холбогдсон эдлэг соёл
    Хувцас хунартай холбогдсон эдлэг соёл
    Хоол ундтай холбогдсон эдлэг соёл
    Гар уралын гэсэн 4 төрөлд авч үзэж болно.
Эртний мич-хүн, орон байр үүсээгүй үед уулын хад агуй, талын, нүх шуудуунд амьдарч байсан. Хүн ан хийсэн тэр цагаас эхлэн орон сууц буй болсон. Ер нь сууцтай болсон, эхний үе нь 40-50 мянган жилийн тэртээ юм. Энэ модны уян хатан чанарыг ашиглан хийсэн бөмбөгөр ба шөвгөр сууц байсан. 
•    Хойно хөгжиж тэрэгт сууц буй болсон. Энэ М.Э.Ө 3-р дахь мянган жилд холбогдох юм.                                                Малчин аймаг: Анчин хэсэгтээ ялгаран салсан тэр цагт, гэр үүссэн XÈX-р зууны эцэст Гадаад хэлбэрээр нь Халимаг, Киркиз, Монгол, Түрэг гэж ангилдэг Гэрийн хөгжлийг XÈéÈ-XÂ, XÈX-XX-р зууны үеийн ба эртний гэж 3 хуваана.
•    Эртний үе: Хүннүгийн түүхтэй холбоотой.
•    XÈéÈ-р зууны үеийн гэр их рольтой.                              Монголчууд нууц товчоонд: Нэгдүгээр бүлэгт горхи ба гэр тэрэг, орд гэр, алтан тэрэм, өргөтэй гэр, жилтэгэр, эрлүг, бурхан халдун гэр гэх зэргээр бичсэн нь гэр хэлбэрт сууцууд юм. Жишээ нь: Орд гэр- том, эсгий дээвэртэй, туурга, хүчтэн амьтны арьсаар дотор талыг чимсэн, багана, босго зэргийг алтатсан байжээ. Хүндэтгэл ёслолын зориулалттай байв.
•    Алтан тэрэм- илт төлөөлөгч, их хуралдайд зориулсан гэр.
•    Эрлүг-алс холын аян дайнд явхад хэрэглэдэг хөлгөн өвөртэй гэр
•    Эбэсүн нэмбүлэ- Өвс бургасаар хийдэг гэр
•    Хөшлиг гэр- Ойн аймгууд хийж байсан түр сууцууд /XÂÈ-XX-р зуун/
•    Байгалзий гэр-Язгууртан хожуу тамгын бурхан шүтээн, тахилын гэр                                                      Тахилын гэр- язгууртан хожуу тамгын бурхан шүтээн, тахилын гэр Гэр нь угсаатны бүлгүүдээр өөр өөр
Жишээ нь: Баруун монголд: Өөлд, Хайгуур гэр, гишгүүр гэсэн 3 янз байсан. Өөлд гэрийн унь тотго нь үргэлж юм.
Å    Хайгуур гэр- тотгыг нүхэлж унь холбож барьдаг гэр
Å    Гишгүүр гэр- Ханагүй унь, тоонон гэр 
Å    Өөлд гэр хала гэртэй төстэй боловч 4 таягтай дөрвөлжин гэр олон ханатай байдаг. 
Эдийн соёлын бүрэлдэхүүн хэсэг болж хуваагддаг. Үндэстэн, угсаатан бүр өвөрмөц бицлогыг эртний өвөрмөц “нэмнээ” хэмээх нөмөргөн хувцас байсан. Хүннү нараас эхлээд баруун тийш зөрдөг дээл өмссөн, ээтэн хөшүүрэгтэй гутал, бүс хэрэглэж ирсэн.                        Түрэг угсаатны хувцас- Урдуураа задгай буруу энгэртэй дээл байсан.
•    Хувцас тухайн хүний угсаа гарвал нас бие, хэргэм зэрэг, хүйстэй их холбоотой.
•    XÂÈ-р зууны 2-р хагаст Шарын шашинд орсон үеэр лам нарын хувцасны үндэсний хэв маяг гарсан. Энэ нь Монгол, Төвд хувцасыг холимог байсан. Манжийн дарлалд орсон үед ноёд язгууртны тусгай хувцас буй болсон. Энэ нь 1921 оноос өөрчилөгдсөнд
•    XÈX-XX-р зуунд монголчуудын хувцасыг Халх, Өвөрлөгч, Ойрад, Буриад, Халимаг, Хэмээн 5 үндсэн бүлэгт хуваагддаг.
•    Алинд ч гэсэ дээл гол рольтой                               Монголчуудын дээл хувцас захтай байснаа аажимдаа тойруу дөрвөлжин болсон.                                       Халхчууд-Дээл тэрлэг гэдэг                                          Дөрөвдүүд-Дэвэл, Үч, Лавшиг, Цэгдэг, Тэрлэг гэж хуваана.               Цагаан нэхий дээл                                                       Өнгө гайхам хийснийг үч-Дэвэл                                    Нөхөрт гаргаагүй хүүхний тэрлэгийг –Лавшиг                              Нөхөртэй эхнэрийн дээлийг-Цэдэг/тэрлэг/ гэдэг байна. 
•    Монголчуудын хувцас байгаль цаг уурт тохирсон. Янз бүр бий. Огтор дээл, Давхар хантааз, Дах, Цув.
•    Малгай-Халбан, Харцага малгай, Тоорцог, Лоовууз, Бүс, Малгай 2-г дээдлэх нь соёлын илэрхийлэл байсан.
•    Бүсэндээ хэт хутга, Аяны даалин, Сум саадгыг зүүнэ.
•    Монголчуудын гутлынх нь анхны нь гур гөрөөс мэтийн амьтдын годоор хийсэн “Годон гутал” байсан.                            Монгол гутал-урт, богино түрийтэй зөөлөн хатуу, нимгэн /ул/ зузаан ээтэн /хошуу/ мөхөө хурц гэх мэт.
•     Монголчуудын хоол хүнс нь байгаль цаг уур амьсгал нүүдэл суудал үндсэн хөдөлмөр зэрэгтэй холбоотой.
•    Эрүүл мэндийг хоолоороо тохируулдаг.                            Мах-турга мах, дотор мах, шийр толгой, борц, үүц шууз                  Цагаан идээ- Сүү нь олон төрлийн бүтээгдэхүүн                               Унд нь – Цай, хярам, цийдэм, шимийн архи                                            Ёслол хүндэтгэл: Баяр ёслол, хурим наадам, дахь үргээх г.м
•    Хоол унд эмчилгээний нийгэмшил соёлтой их холбоотой энэ насны байдлаар их илэрдэг.
•    Монголчуудын эдлэг соёлын нэг томоохон жишээ бол: Гар урлал юм. Алт мөнгө, мод чулуу бүс даавуу г.м
•    Ердийн а.а хэрэгцээний гоёл чимэглэлийн зан үйлийн гэж хуваана. Энэ нь эртнээс үүсэлтэй.
    Монгол мэдлэг ухаан шинжлэх ухааны хөгжил                 Монголчуудын язгуур мэдлэг ухаан нь мал аж ахуйн нөлөөлөөр нүүдлийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Олон мянган жилийн өмнө мал аж ахуйн арга барил үйл ажиллагааны мэдлэг болж жилийн 4 улиралд эрхлэдэг байсан.
    Байгаль ертөнцийг танин мэдэх
    Тэнгэр эрхсийг од гаригийн хөдөлгөөнийг ажиглан мэддэг байсан.
    Ургамал ногооны ашиг шим, түүний бүтэцийг мэддэг байсан.
    Малынхаа зан төрх байгальд зохицох чадварыг судалж мэдсэн.
    Байгаль хамгаалах сэтгэлгээ, үйлдвэрлэл явуулах аргыг, эсгий хийх, арьс шир боловсруулах өвөрмөц технологийг боловсруулсан.
    Эрдэс бодисийг олборлох ашиглах талаар эрт дээр үеэс тодорхой мэдлэг хуримтлуулсан.
    Газар зүйн талаар мэдлэгтэй байсан. Нутаг, ус уул хангай дов толгод бүр өөр өөрийн нэртэй байсан. 
    Удам угсаагаа сайн мэддэг. Үр хүүхэддээ удам угсаагаа танилцуулан сургадаг эртний зан заншилтай бөгөөд ургын бичигийг хөтөлдөг байсан.
    Монголчууд сурган хүмүүжүүлэх ухааны өргөн мэдлэгтэй байсан. Хүүхдийг эхийн гэдсэнд байх цагаас нь нөлөөлж хүүхэд төрхөд сүүл хөхүүлэн эхийн сүүгээр бойжуулах г.м
    Анх бичиг үсэг бий болсон цагаас эхлэн монголын түүх бичиг үүссэн.
    Монголын нууц товчоо зохиол бол монголчуудын түүхийн уламжлал төдийгүй монголын түүх судлалын тулгуур баримт бичиг юм.
    Энэ зохиолд тархай бутархай олон аймаг нэгтгэсэн. Монголын тулгуур төрийг байгуулсан түүхэн үйл явдал. Монголчуудын ахуй нийгмийн байдлыг яруу тодоор өгүүлсэн юм.
    Ерөнхийлөгч 2004 онд Монголын нууц товчоог мөнхөд эрхэмлэн дээдлэх тухй зарлиг буулган шижир алт цалин цагаан мөнгөөр чимэглэсэн эрдний шилтгээт хувийг урлан бүтээж төрийн хүндэтгэлийн өргөөнд залж айл бүр өргөө гэрийнхээ хойморт залж сүслэн дээдлэхийн сацуу судлан танин мэдэхыг уриалсан байна.
    Монголын түүхч Болд-Чинсан Персийн түүхч Рашнд аддины зохиолын “Судрын чуулган” зохиол нь Чингэсийн алтан ургийн түүхийг гүүлсэн “Алтан дэвтрийг” ашигласаныг дурьджээ. Тэрчлэн Монгол хэлээр бичсэн. Монгол, Түрэг аймгийн түүх болон эртний үлгэр домогийн тухай тэмдэглэлүүд. Перст сууж байсан Монгол хааны ордонд хадгалагдаж байсан. Ажээ.
    Хубилай хааны зарлигаар 1264 онд улсын судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдсан. Түүнд Монгол, Хятад, Перс Төвд, зэрэг олон үндэстний түүхчид ажилласан. Үүний үр дүнд “Юан судар” хэмээх 210 дэвтэр түүхийн ном гарсан. 
    XÈÂ-р зууны Хубилай хаань “Цагаан түүх” ном гарсан. Энэ нь төрийн уламжлалт бодлогийн тухай ном юм.
    1252 онд түүхч Жувейны ертөнцийг байлдан дагуулагчдын түүх ном гарсан. 
    Монгол манжийн эрхшээлд орсон үед ч түүхэн ном зохиолууд гараагүй байсан. Жишээ нь: XÂÈé-р зууны дундуур бичигдсэн Лувсанданзаны “Алтан толь” 1662 онд бичсэн Саганцэцний “Эрдний толь”                                                              1774-1775 онд Рашин Пунцагийн бичсэн “Болор толь” Гүн Гүгжавны бичсэн “Сувдан эрхи” зэргийг дурьдаж болно. Эдгээр бүх зохиолууд нь Монголд ШУ-ны сэтгэлгээ хөгжилд их нөлөөлсөн. XX-р зуунь эхээр түүхийн ШУ-ны мэдлэг дэлгэрсэн. 1918-1919 онд “Зарлигаар тогтоосон монгол улсын шаштир” Хэмээх 2 дэвтэр улсын түүхийг зохиосон “Шинэ говь” “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” зэрэг хэвлэлүүд үүрэг гүйцэтгэсэн.
    Монголчуудын мэдлэг ухаанд хэл зүйн мэдлэг чухал байр эзэлдэг. Уйгаржин бичиг улсын албан бичиг болсноос хойш хэл зүйн судалгаа хүчтэй өрнөж. XÈéÈ-XÈX-р зууны гүн ухаанч Чойжин өд сэр Монгол хэл судлалын талаар их ажил хийсэн. “Зүрхний говь” хэмээх хэл шинжлэлийн томоохон бүтээл гарсан. Монголын цагаан толгойн 7 эгшигийг тодорхойлж монгол цагаан толгойн тэмдэгтийг 123 үсгээр тогтоож. Монгол үсгийн дүрэм зохиосон. Энэ үед монгол гадаад хэлний толь бичигүүд зохиогдсон.
    Яруу найргын талаар эртний энэтхэг, Түвдийн эрдэмтэн, мэргэдийн зохиол бүтээлүүд орчуулагдаж байсан. Гаанжуур, Даанжуур Монголд орчуулагдсан Түвдийн АУ дэлгэрч “Эмийн 4 үндсэн” гэсэн ном гаргасан. Монгол орны эмийн ургамал судлагдаж байсан.    

        XX-р зууны Монголын ШУ-ны хөгжлийн үе юм.

    1921 онд байгуулагдсан “Судар бичгийн хүрээлэн, Монголын түүх, Соёлыг судлах, ЭШ-ний өрнүүлэх хадгалаж хамрах хүрээн сурталчилах зорилгыг биелүүлж байв”.                                             
-    ЗХУ-ын ШУА-тай харилцаа тогтоосон.
-    1925 онд ЗХУ-ын засгийн газар, комисс байгуулагдаж, археологи, угсаатны зүй, хэл шинжлэл, газар зүй, геологийн өргөн судалгааг өрнүүлсэн. Эдгээрийг ЗХУ-ын эрдэмтэн С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, В.А.Обручив нар удирдаж байсан. 
-    1930 онд ШУ-ны хүрээлэн болгон өөрчилсөн талаар Байгаль нийгмийн ШУ, боловсрол хүний талаар 1940-1950аад онд их амжилт олсон.
    1940 оноос ЗХУ-тай хамтран ХАА геологийн экспегицүүдийг ажиллуулсан.
    1950 –аад оны эцсээр Байгаль ХАА-н ухааны хүрээлэн байгуулагдсан
    Монбиден, Вольфром, Цагаан туглага, Төмрийн сүдэр, Хүрэн нүүрс, Давс зэрэг ашигт малтмалын ордууд нээгдсэн.
    Малын бэлчээр малыг ашиг шимийг ба халдварт өвчин у/с арга хэмжээ ургамал, малын үржлийг судалсан. Малын шинэ үйлдвэрүүд бий болсон.
    Газар тариалан, хөрс судлал, ургац, нэмэгдүүлэх ажил, хүнсний ногоо жимс жимсгэнэ, үрийг аж ахуйн шинэ сортын судалгаа хөгжсөн.
    1961 онд ШУА байгууллагдсан Төрийг ямдад шинжилгээ судалгаанууд буй болсон. МУИС, УБДС, ХААДС, судалгааны ажил хийгдсэн 1966 онд ШУТ-ын хороо байгуулсан 1980 онд ЭШ-ийн ажилтнууд 1965 оноос 6 дахин өссөн. ШУ-ын салбарт 5000 хүн ажилласаны 40% ЭШ-ийн 3 ажилтан байв.
    1985 онд 1970 оноос доктор 17 дахин, дэд доктор 4 дахин нэмэгдсэн
    Мал тариалангийн шинэ үүлдэр сорт буй болсон. Геологи хайгуул судалгааны үр дүнд уул уурхайн үйлдвэрүүд байгуулагдаж шинэ хотууд буй болсон.
    Геофизикчид: Газар хөдлөлтийн мужлалыг судалж зурагжуулсан.
    Инберкосмсо: Программын хэрэгжүүлж Зөвлөлт Монголын сансарын нислэг хийгдсэн.

No comments:

Post a Comment